Mekong Dòng Sông Tranh Chấp

Phạm Phan Long P.E

Hiện tình tranh chấp và viễn ảnh hạ nguồn

Sông Mekong mang nguồn sống cho 60 chục triệu dân nghèo nay đang biến thành nguồn tai họa giáng xuống họ, mực nước Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) bỗng rút thấp hơn vào cuối mùa khô rồi lại dâng cao hơn vào đỉnh mùa lũ, bất thường và liên tục suốt trong thập niên 90 đến nay. Hàng năm, Mekong gây thiệt mạng hàng trăm người Việt và Cam Bốt phần lớn là trẻ em. Hiện tượng lũ lụt gia tăng này không hẳn do biến đổi khí hậu (gobal warming) hay dao động nhiệt độ El Nĩno (ENSO: El Nĩno Southern Oscillation). Nếu dựa vào dữ kiện thời tiết của Cơ Quan Khí Tượng Hoa Kỳ [NOAA] về vũ lượng trên vùng Đông Nam Á vào mùa mưa năm 2000 ta sẽ không thể kết luận hiện tượng lũ lụt nặng nề xuống Mekong năm ấy là do El Nino gây ra: Tuy có nhiều nơi mưa bất thường thật nhưng mưa không nằm trên lưu vực sông Mekong. Lụt năm 2000 có lẽ là hậu quả của nhiều nguyên nhân, mà có lẽ nguyên nhân chính là do con người: Từ việc phá rừng lấy gỗ bất hợp pháp ở thượng nguồn, việc chận ngang sông xây đập giữ nước rồi lại xả nước từ các hồ chứa. Theo KS Nguyễn Minh Quang thì chính các công trình thủy nông, việc nâng cao kênh đào, các đê ngăn mặn và các tuyến đường trong ĐBSCL do con người làm ra đã khiến lũ dâng cao hơn, nhanh hơn vì không thể tự nhiên chảy thoát ra biển [1]. [Hình 1]

Ông Quang viết: “Từ sau năm 1975, nhất là từ giữa thập niên 1980, ngoài việc nạo vét và nới rộng các kinh hiện có, một số lớn kinh chính và một mạng lưới kinh cấp II dày đặc đã được đào xuyên qua vùng Đồng Tháp Mười và Tứ Giác Long Xuyên và các vùng khác trên khắp ĐBSCL với mục đích chính là thủy nông. Hệ thống kinh nầy đã trở thành những lòng lạch thuận lợi cho nước lũ từ Kampuchea chảy vào Việt Nam sớm hơn, nhiều hơn, và nhanh hơn. Nó đã thay đổi đường thoát lũ thiên nhiên của ĐBSCL, nhất là ở vùng Đồng Tháp Mười và Tứ Giác Long Xuyên. Đồng thời, một hệ thống đê đập ngăn mặn đã được xây dựng ở cuối đường thoát lũ ở hạ lưu cùng với một hệ thống đường giao thông được nâng cao. Vì không đủ khả năng thoát lũ, hệ thống đê đập ngăn mặn và đường giao thông nầy biến thành một hệ thống “đê đập ngăn lũ” làm cản trở nước lũ trong vùng Đồng Tháp Mười và Tứ Giác Long Xuyên thoát ra biển Đông và vịnh Thái Lan. Hậu quả là mực nước ngập trong hai vùng nầy ngày càng sâu hơn và thời gian ngập ngày càng dài hơn.”

Mặt khác, những năm mưa nhiều nối tiếp sau một năm mưa hiếm rất đáng lo ngại, người ta có thể để hồ chứa đầy lên quá sớm [vì sợ thiếu mưa như năm trước] rồi khi mưa vẫn tiếp tục đổ xuống hồ sẽ không còn chỗ chứa, các hồ ấy buộc phải tự cứu xả nước xuống hạ nguồn dù hạ nguồn đã chìm trong màn nước. Nếu để cho đập tràn vỡ thì còn nguy hơn, vì sóng thần sẽ đổ xuống tàn phá hạ nguồn, nên mở đập lúc đó là việc bất khả kháng. Sự việc này người viết đã trình bày trên diễn đàn Enviro-VLC của UNDP vào đầu tháng 10 năm 2000 và chỉ hai tuần sau đó, chính việc xả nước đáng tiếc này đã xảy ra cùng lúc tại các đập Đa Nhim, Trị An, Thác Mơ và Dầu Tiếng tại Việt Nam cũng sau đỉnh mùa lũ. Muốn tránh tai họa này, ngoài việc tiên đoán khí tượng chính xác để đối phó sớm, mà thể tích các hồ thủy điện cần phải tính trước đủ lớn để chứa nổi mưa kỷ lục 1000 năm hay hơn. Cả hai điều này đều đã không có và không dễ có được đối với các nước Mekong phương tiện vốn eo hẹp và chuyên viên vốn hiếm hoi.

Không phải chỉ ở Việt Nam, Cam Bốt cũng đã hứng chịu những trận lũ lụt bất thình lình trong những năm 1996-2000. Dân Cam Bốt cáo buộc các trận lũ ấy là do đập Yali của Việt Nam gây ra. Trong tháng 9, 2002, một đoạn sông Mekong tại Chiang Sean, Thái Lan đã bị lở bờ và mất hẳn đi một vùng đang canh tác dài 20 km ven sông. Người Thái cho rằng đây là do đập Mãn Loan Trung Quốc đã xả nước xuống hạ nguồn để tránh lụt trên hồ chứa, và do Trung Quốc phá hủy các cù lao trên sông không còn gì cản dòng nước như trước nữa. Theo TS Sin Meng Srun tại buổi Hội Thảo Sông Mekong năm 2000, Santa Ana College, hiện thời ngư dân Cam Bốt đã phải gia tăng làm việc, sắm dụng cụ đánh cá để giữ mức lợi tức cũ và đối phó với tình trạng ngư sản trên sông tiếp tục giảm sút dần, cá bắt được nhỏ hơn và số giống loài mang về đang hiếm dần đi. [Hình 2]

Trước cảnh lũ lụt hàng năm, các cuộc vận động cứu giúp lũ lụt đã lan rộng từ Việt Nam ra khắp thế giới, trong và ngoài nước cùng nhau cứu lụt. Có những bà cụ tự mình làm bánh đem ra ngoài trời bán dưới gió lạnh và màn đêm gây quỹ tại các buổi trình diễn văn nghệ cứu trợ. Vận động cứu trợ cứ thế tiếp diễn sau những trận lụt hàng năm như đành chấp nhận định mạng an bài, tưởng như tai họa này chỉ có màu nhiệm thần linh mới giải quyết nổi! Thực tế không phải như vậy và đúng ra không cần phải chịu như vậỵ Việc nghiên cứu nguyên nhân của lũ lụt, việc thực hiện các biện pháp tránh né và giảm thiểu các tai họa, hay ít nhất là theo dõi dự báo và phòng trước tai họa cho Mekong đã không được một nỗ lực lớn nào chú tâm đúng mức với khả năng và kiến thức hiện có của nhân loại.

Những tai họa và hiện trạng này mới chỉ là những tiếng chuông báo động cho chuỗi tai họa lớn hơn và không thể cứu vãn lại từ Vân Nam sẽ dồn đổ xuống các nước hạ nguồn. Viễn ảnh lũ lụt lẫn hạn hán xảy ra liên lục và khắc nghiệt hơn xưa. Biển Hồ Ton Le Sap, một kho sinh quyển quan trọng của địa cầu [biosphere reserve] rồi sẽ bị cạn xuống, thu nhỏ lại và thêm ô nhiễm. Nước mặn sẽ xâm lấn sâu hơn nữa vào đồng bằng Việt Nam, trọng tải phù sa giảm, môi sinh duyên hải sẽ suy thoái và hủy hoại là những điều không phải nghi ngờ. Trước câu hỏi liệu có thể tránh được viễn ảnh này không, thì không một chính phủ trong số các quốc gia hạ nguồn hiện có một biện pháp gì để đối phó. Họ đều rơi trong tình thế bị động và gần như tê liệt. Thậm chí, mỗi nước đều vấp phải những công trình khai thác tắc trách ngay trên lãnh thổ mình với tai hại mà lý ra có thể tiên liệu và tránh được.

Quá trình phát triển lầm lỗi khắp lưu vực

Những thông tin khoa học về kinh nghiệm của Trung Quốc trên thượng nguồn Vân Nam rất hiếm hoi và khó kiểm chứng, nhất là những kinh nghiệm bài học quá khứ là những bí mật không được phổ biến ra ngoài. Tại Côn Minh, thủ phủ của Vân Nam, hồ Điền Trì (Dianchi), hồ này lớn hàng thứ sáu của Trung Quốc, đã bị ô nhiễm nặng nề vì nước thải từ các nhà máy luyện kim, nông nghiệp và sinh hoạt dân cư. Theo tường trình tháng 4, 2000 của Sứ Quán Hoa Kỳ tại Bắc Kinh: Trung Quốc đã tốn trên US$2 tỉ để làm sạch môi sinh nhưng theo Word Bank ô nhiễm vẫn không thuyên giảm vì vẫn không kiểm soát hết được các nguồn chảy. Tại Dali cũng thế, Nhĩ Hải (Erhai) -hồ lớn thứ bảy của Trung Quốc - với dung tích 3 tỉ mét khối do 120 con sông ô nhiễm đổ vào. Hồ này không bị tù hãm như hồ Điền Trì nhờ chảy ra sông Xier. Xier lại chảy vào sông Mekong và đổ xuống hạ nguồn [Hình 3]. Nhĩ Hải tự hào là nơi khởi thủy của truyền thống dùng chim cormorant bắt cá thay lưới, thể hiện mục đích bắt cá để ăn không phải kỹ nghệ thương mại [2]. Ngày nay, chim cormorant không còn vất vả như xưa nữa mà vẫn giúp ngư phủ săn mồi bằng cách đứng chơi cho du khách chụp hình.

Trong chuyến quan sát tại Lào năm 1999, Aviva Imhof thuộc tổ chức International Rivers Network (IRN) đã phân tích các tác động sinh thái và xã hội của các đập thủy điện Lào xây trên các phụ lưu sông Mekong. Báo cáo “Power Struggle” của Imhof đã kết luận rằng những công trình khai thác Nam Ngum 1, Nam Ngum 2 và Nam Ngum 3, Nam Luek, Xe Kaman, Nam Theun-Hibon và Houay Ho là những dự án đã dựa vào căn bản kinh tế không vững chắc [economically shaky ground]. Có dự án đã thâm thủng ngân khoản đến 50% trước khi khởi sự. Imhof còn tố giác những cố vấn ngoại quốc đã cho chính phủ Lào, vốn là một nước nghèo, khuyến cáo sai lầm (poor advice to a poor country), nhất là lại về các dự án đầu tư to lớn ngang hàng với tổng sản lượng quốc gia của họ. Báo cáo này cho thấy thêm quân đội Lào đã lợi dụng việc khai quang làm hồ chứa, họ đã ngang nhiên phá rừng lấy gỗ trên khu diện tích rộng gấp 6 lần cần thiết và còn phá đi trước khi các dự án ấy được chấp thuận và có khi bị hủy bỏ. Aviva Imhof kết luận giới tư bản biến Lào thành thiên đường kinh tài cho họ (private investor paradise). Imhof không quá đáng trong nhận định này vì ngay như World Bank (WB) cũng đã xung phong đứng ra bảo kê các rủi ro chính trị cho các nhóm tư bản đứng sau dự án Nam Theun 2. WB đã dùng uy tín quốc tế buộc chính phủ Lào đứng ra ký nhận việc hoàn trả lại cho WB các phí tổn bảo kê ấy nếu phải xảy ra. Cuối cùng, tất cả hệ lụy từ kế sinh nhai bị thiệt hại, cưỡng bách phải di tản đã đành mà cả đến thất bại của đầu tư ngoại quốc cũng sẽ đổ hết lên đầu dân chúng [3].

Thái Lan sau khi cho xây đập Pak Mun [1994] đã thâm lạm đến 70% ngân quỹ dự trù mà vẫn không còn tiền đền bù thiệt hại cho dân cư. Cố vấn Pak Mun cho xây thang cá (fish ladder) để cá lội ngược dòng trở về thượng nguồn sinh sản nhưng đã thất bại, vì cá Mekong không chịu hợp tác lội ngược thang như cá salmon. Hậu quả, là việc giảm sút ngư sản đã xảy ra trực tiếp tác động trên sự sống còn của 20,000 ngư dân Thái sống ở thượng nguồn. Chính phủ Thái đã phải nhượng bộ mở khóa cho đập Pak Mun và Rasi Salai chảy tự nhiên trở lại, nhờ đó tình trạng ngư nghiệp thượng nguồn đang hồi phục [4].

Tình trạng tắc trách từ những nơi mang trách nhiệm

Mekong River Commission (MRC): Mặc dù có Hiệp Định Mekong Năm 1995 do bốn nước hạ nguồn Lào, Thái, Cam Bốt, và Việt Nam chính thức ký kết thành lập Mekong River Commision với mục đích điều hợp các dự án phát triển lưu vực Mekong. Theo KS Nguyễn Hữu Chung, Hiệp định 1995 hủy bỏ quyền phủ quyết (veto power) của các thành viên như đã có trước đó, và từ nay mỗi thành viên được tự do khai thác các sông nhánh trên lãnh thổ mình không cần các nước khác đồng ý. Hiệp định này đã không đề ra tiêu chuẩn nghiên cứu bền vững và biện pháp bảo vệ hay ngăn ngừa tác hại và nhất là không theo mô hình Công Ước Liên Hiệp Quốc. Có lẽ đây là cái giá Việt Nam đã phải trả để Lào và Thái ủng hộ Việt Nam hội nhập vào khối ASEAN và Việt Nam nhờ thế cứu vãn nền kinh tế đang kiệt quệ.

Ngay sau khi thành lập MRC, Việt Nam đã tìm cách tiến hành xây đập Yali trên sông Se San. Dự án Yali đã bị WB từ chối tài trợ vì không đạt tiêu chuẩn của WB về việc di dân. WB rút lui, thì Thụy Điển lại bước vào tặng MRC US$1.19 triệu. MRC ký một công tra trị giá US$760.000 cho công ty Electrowatt của Thụy Điển làm nghiên cứu khả thi cho Yali. Bản nghiên cứu của Electrowatt đã không quan tâm đến tác động của Yali xuống hạ nguồn, nhờ đó MRC để cho chính phủ Việt Nam vay tiền thực hiện Yali, lần này từ Russia và Ukraine không phải theo WB như trước. Cũng thời đó, có lẽ chẳng phải tình cờ mà Việt Nam đã thỏa thuận thanh toán món nợ chiến tranh (đồng Rúp) khoảng US$1.7 tỉ với Russia. Vào tháng 3 năm 2000, một trận lũ bất thường từ Yali đã đổ xuống tỉnh Ratanakiri gây thiệt hại khá nặng cho dân cư Cam Bốt. Ratanakiri đã lập bản báo cáo và phản đối Việt Nam nhưng không được bồi thường. MRC chỉ làm một cuộc điều tra cho có lệ. Việc này mang nhiều nghi vấn vì ngay từ đầu, MRC đã không thấy thiếu sót to lớn (gross negligence) trong bản tường trình của Electrowatt dù chính MRC đã trả thù lao cho họ. MRC không cho dân cư Cam Bốt và Việt Nam thông tin về Yali trong tiến trình xây dựng và điều hành. MRC trong dự án này đã thành một cơ quan bất lực hoặc thiếu trách nhiệm trước hành vi của Electrowatt. Đến nay vẫn không cơ quan nào thấy mình có lỗi gì hết mới thật lạ lùng [5].

Sau Ratanakiri, dân Cam Bốt đã gây áp lực với Asian Development Bank (ADB), khiến họ chồn bước. Việt Nam đã phải tự biết rút đơn không tiến hành việc vay tiền ADB cho hai đập Se San 3 và Se San 4 nữa. Việt Nam đã không ngừng lại và tìm ra cách lý giải rất tài tình: Việt Nam tự mình tài trợ cho hai dự án Se San này, và nhờ thế Việt Nam không còn bó buộc theo các tiêu chuẩn môi sinh quốc tế của ADB hay WB như trước nữa. Điều ly kỳ là cả ADB và WB đều đã không tài trợ cho các đập thủy điện nhiều tranh cãi, nhưng ADB và WB vẫn tài trợ cho các đường dây cao thế ngang tầm vốn để tải điện từ những dự án này về các thành phố và nông thôn. Họ coi như sự việc xây nhà máy là việc đã rồi và của riêng Việt Nam nên họ không có trách nhiệm gì. Trên thực tế, chính ADB và WB đang góp ngang phần vốn vào cùng một kế hoạch nhưng lại tránh tai tiếng trực tiếp mà thôi. Điều tế nhị này cho đến nay còn nằm trong im lặng trên mọi diễn đàn có lẽ đây là điều bất lợi cho những người biết không thể nói ra.

Tuy Yali có những điều vấn đề như thế, khó ai dám phủ nhận nhu cầu phát triển Yali và Se San tại Việt Nam, mà ngược lại, những dự án này rất cần phải thực hiện để phát triển miền Trung Nam Việt, miễn sao nghiêm túc tìm hiểu tác động môi sinh và xã hội trên toàn lưu vực, và nhất là với sự cộng tác của dân cư Cam Bốt hạ nguồn. Việt Nam đã không làm thế, vẫn ào ạt khai thác Se San mà vẫn chống Trung Quốc khai thác ào ạt như thế ở thượng nguồn. Việt Nam đã không thấy xa để đầu tư sớm vào việc bảo vệ an toàn và môi sinh cho đập Yali và Se San để gây niềm tin tưởng và hậu thuẫn thế giới. Hấp tấp tại Yali, Se San 3 và 4, làm mất tin cậy và mất đi đồng minh Cam Bốt không thể cùng Việt Nam chống lại Trung Quốc từ hạ nguồn.

Những bài học đắt giá từ việc khai thác sông ngòi trong 50 năm qua khắp thế giới đã buộc WB ngưng hẳn việc tài trợ cho các dự án thủy điện lớn và không thể tiếp tục hoạt động nữa. Trước cảnh bế tắc này, hai tổ chức quốc tế WB và The World Conservation Union (ICUCN) đã thành lập và tài trợ cho tổ chức World Commision on Dams (WCD) quy tụ những chuyên viên thế giới kết hợp kinh nghiệm và thẩm định lợi hại của thủy điện và soạn thảo tiêu chuẩn để bảo vệ môi sinh cho các công trình tương lai. WCD đã đi đến việc công nhận những tai họa do việc khai thác sông ngòi đã gây ra trong quá khứ. WCD đã đưa những khuyến cáo chung về phương cách nghiên cứu cần thiết để nhân loại phát triển kinh tế và bảo vệ nguồn sống cho đời sau [6].

Tiếc thay, khuyến cáo của WCD đã không được các quốc gia Mekong nhìn nhận và thực hiện. Ngay cả MRC cũng không đưa các khuyến cáo này vào kế hoạch phát triển mà họ có trách nhiệm điều hợp và quản lý. Việt Nam đã bỏ mất cơ hội đem mô hình của WCD vào cải tiến hoạt động của MRC.
Chiến thuật của Trung Quốc với bó đũa MRC
Mekong River Commission gồm Lào, Thái, Cam Bốt và Việt Nam thành hình từ năm 1995; cho đến 2001, quốc tế đã viện trợ US$80 triệu cho MRC hoạt động. MRC vẫn không hoàn thành kế hoạch phát triểm lưu vực, tiêu chuẩn môi sinh hay tiêu chuẩn dùng nước và chuyển nước. Cho đến năm 2000 tất cả tài liệu của MRC đều xem như bí mật, yêu cầu phổ biến của MekongForum và của IRN đều bị khước từ viện dẫn lý do chưa ấn hành và đề nghị công chúng phải đến trụ sở MRC ở Nam Vang để tham khảo. Và hiện nay sau sự chỉ trích của NGO, MRC mới có website trên internet, một tiến bộ tuy tối thiểu cũng đáng khích lệ [7].

Nhưng MRC không phải là đối trọng trước chiến lược bẻ đũa của Trung Quốc. Trung Quốc đã tài trợ và xây đập Nam Theun - Hiboun bên Lào. Bằng số thủy điện thặng dư trên Vân Nam, Trung Quốc bán sang cho Thái Lan; bằng mối lợi thông thương từ hải cảng Simao, Trung Quốc đã thành công cùng ba nước Miến, Lào, Thái hợp tác mở rộng lòng sông Lancang cho thương thuyền tự do di chuyển trên Mekong mà không phải làm nghiên cứu tác động khả thi nào với dân cư. Trung Quốc đã làm sự hiện diện của MRC thành vô ý nghĩa. Trung Quốc còn với bàn tay xuống tận Nam Vang bằng một loạt đầu tư và tài trợ trực tiếp vào các hệ thống nước thải, xây dựng cầu, đường, chợ và cả nhà máy thủy điện của Cam bốt. Trung Quốc còn cho Nam Vang vay US$200 triệu không lấy lời. Đại lộ Mao Trạch Trông tại Nam Vang biểu lộ sự xâm nhập của ảnh hưởng Trung Quốc đà thấm sâu vào xứ này. MRC trở thành bất lực và Việt Nam rơi vào thế cô đơn cuối nguồn [8].

Trước áp lực của các NGO và dư luận khoa học bất lợi cho Trung Quốc dấy động lên bên ngoài, tháng 6 vừa qua Vân Nam đã bắt đầu cung cấp các thông tin về thủy lợi cho MRC để góp phần giảm bớt thiệt hại lũ lụt. Việc làm tốt lành này rất đáng ghi nhận cho Trung Quốc, nhưng chính sách Trung Quốc vẫn khăng khăng tuyên truyền những cái lợi Trung Quốc sẽ đem về cho hạ nguồn và không có gì là hại cả.

Kế Hoạch Đại Quy Mô và Môi Sinh Nguy Khốn của Trung Quốc

Trung Quốc là một dân tộc không ngừng tranh đấu với thiên nhiên lũ lụt, hạn hán và chiến tranh và gần đây, ô nhiễm đô thị hóa, sa mạc hóa và bụi đốt than đá đang gây lũ lụt và hạn hán thêm gay gắt [Nasa News, tháng 9, 2002] [Hình 4]. Hai thi thánh trong lịch sử Trung Quốc là Bạch Cư Dị và Tô Đông Pha đều đã được dân Trung Quốc tôn thờ không những vì thi tài mà vì hai vị đã xây Tô Đê và Bạch Đê trên Tây Hồ giúp cho dân Hàng Châu chống lại lũ lụt. Ngoài công trình Vạn Lý Trường Thành, Trung Quốc đã bắt đầu đào kinh từ 600 năm truớc Tây lịch và suốt 2000 năm sang nhà Tùy và nhà Thanh trưng dụng 6 triệu dân quê để hoàn thành Đại Vận Hà (Da Yun He hay Grand Canal), kinh này dài gần 1200 dặm nối liền sông Dương Tử với Hoàng Hà và là kinh đào dài nhất thế giới. Đáng kinh hoàng là khoảng nửa số dân công đã bỏ mình ở đó [9]. [Hình 4a] Hiện nay Trung Quốc với 1,3 tỉ dân số đang mắc vào nạn hạn hán và sa mạc hóa trầm trọng lan rộng trên lãnh địa của họ. Sông Songhua, hằng mang nước về cho dân cư Hoa Bắc nay đã khô cạn. Nửa tỉ người sống từ Mông Cổ đến Tân Giang (Xinjiang) đang mất dần nước dùng; có đến 400 trong số 668 thành phố đang thiếu nước sinh hoạt. Chỉ cách Bắc Kinh 70 cây số, đã có những trận bão cuốn hoàng thổ từ sa mạc Mông Cổ (Gobi) thổi về bao phủ cả thành phố và làng mạc; có những đụn cát nổi lên cao đến 100 mét tiến về hướng kinh đô với vận tốc 5 mét mỗi năm. Tại Hà Bắc một đoạn của Vạn Lý Trường Thành bỗng nhiên ngoi lên từ đáy hồ cạn Phan Gia Khẩu (Pan Jiakou).

Từ thượng nguồn, Trung Quốc tiếp tục và quyết liệt khai thác nguồn năng lượng thủy điện và tài nguyên khoáng chất của Vân Nam; không những họ không quan tâm đến sinh thái và an nguy cho dân cư của họ hay hạ nguồn mà họ còn hứa hẹn những lợi ích giả tạo như ngăn ngừa lũ lụt và chống hạn hán để trấn an dư luận. Trong thực tế, chính những dự án ngay trên Trung Quốc đã gây tai họa cho dân cư họ khủng khiếp nhiều hơn thiên tai gây ra trong lịch sử dân tộc họ. Trung bình Trung Quốc có 110 đập vỡ mỗi năm, riêng 1973 vó 554 vụ. Thực vậy, Trung Quốc xây 80.000 đập thủy điện và hồ chứa, trung bình trong 50 năm qua mỗi ngày họ làm xong một đập lớn. Sông Hoàng Hà, dài thứ 7 thế giới, đã bị trầm tích lắng đọng xuống đáy sông nâng cao hơn bình nguyên hai đến 20 m và đê cứ thế phải đắp cao hơn. Họ chuyển nước sông Hoàng Hà để bù đắp cho Hoa Bắc đến nỗi dòng sông này gần như đã không chảy ra biển (năm 1997 có đến 226 ngày). Sông Hoàng Hà -Nỗi Sầu Trung Quốc- đã gây kinh hoàng cho dân cư, thời nhà Minh, đê Khai Phong (Kaifeng) bị phá vỡ để tự vệ; rồi năm 1938 Quốc Dân Đảng đã phá đê để chống Nhật làm 900.000 người Trung Quốc bị thiệt mạng [10]. Năm 1975 trên sông Dương Tử, dài thứ 3 thế giới, hai đập bằng thép do Soviet xây (thiết kế chống vũ lượng 1000 năm) ở Banquiao và Shimantan đã cùng vỡ làm thiệt mạng 230.000 người.

World Bank gần đây dự đoán rằng hai phần ba sản xuất nông nghiệp của cả Trung Quốc nằm ở Hoa Bắc lại là nơi không đủ nước dùng. Trung Quốc đang lập kế hoạch chuyển 45-60 tỉ mét khối nước từ Dương Tử lên lưu vực Hoàng Hà qua ba kinh đào; mỗi kinh dài khoảng 1000 dặm tổng cộng còn dài hơn Vạn Lý Trường Thành. Dự án khuấy nước vĩ đại này theo Eric Eckholm của New York Times (August 2, 2002) tốn khoảng US$58 tỉ, hơn cả con đập chọc trời Tam Giáp; mà Tam Giáp vốn là một công trình xây cất lớn bậc nhất của nhân loại.

Aral - thảm họa môi sinh lớn nhất của lịch sử nhân loại:

Soviet Union đã xây kinh Kara Kum lấy nước thượng nguồn hai sông lớn Amu Darya và Syr Darya để tưới ruộng bông (cotton) vùng Turmenkistan và xuất cảng, họ xem bông như vàng trắng. Soviet đã biến Aral từ một biển hồ lớn hàng thứ tư hạ xuống thành hàng thứ tám của thế giới. Số nước 60 tỉ mét khối hồ này cung cấp cho nông nghiệp hàng năm đã không còn và nền ngư nghiệp đã hoàn toàn cáo chung. Mặt hồ Aral rút xuống, diện tích hồ chỉ còn một nửa và dung tích chỉ còn một phần tư. Aral nhắc nhở cho loài người mối nguy hiểm khi con người ép buộc thiên nhiên phục vụ mục đích kinh tế thiển cận. Dự án xây kinh Seberia dài 2500 km để cứu vãn Aral quá tốn kém nên Gobachev đã phải hủy bỏ [11]. Kinh nghiệnm Aral vẫn không làm Bắc Kinh chồn chân chột dạ về đập Tam Giáp hay công trình Great Cannal trên sông Dương Tử.

Trung Quốc đã để dân số tăng quá nhanh, chăn nuôi quá sức chịu đựng của đất đai, và khai thác rừng che phủ quá sức phục hồi của tạo hóa. Sau 50 năm, Hoa Bắc đã rơi vào thảm trạng bi đát, sinh thái nông nghiệp châu thổ Hoàng Hà –cái nôi của nền văn hóa Trung Quốc- đã bị hy sinh.

Bây giờ, không thể nào tránh được nữa, Mekong tuy ở phương Nam nhưng, với tiềm năng trên 50 triệu kW thủy điện, Mekong đã thành cứ điểm trọng yếu khai thác chiến lược của Trung Quốc. Liệu Trung Quốc có quan tâm gì về hạ nguồn để tránh cho sông Mekong khỏi rơi vào cùng số phận với sông Hoàng Hà hay không? Liệu biển hồ Tonle Sap, Ðồng Tháp Mười và châu thổ sông Mekong có tránh khỏi phải đón nhận các chất thải kỹ nghệ độc hại như cyanide, arsenic, acid vốn có từ các quặng mỏ từ Vân Nam chảy về hủy hoại hệ sinh thái của họ hay không? Phù sa có còn đủ để bồi đắp cho duyên hải Cà Mau và đem dinh dưỡng giữ cho thủy hệ biển Ðông được tồn tại hay không?

Hiện nay việc khai thác tiềm năng thủy điện và chứa giữ nước từ Lạn Thương giang (Lancang thượng nguồn Mekong) tại Vân Nam đã được tiến hành đại quy mô. Họ đã thực hiện xong các đập thủy điện lớn ngang dòng chính như Mãn Loan (Manwan) 1500 MW, và Ðại Chiếu Sơn (Dashaohan) 1350 MW. Bốn nước Trung Quốc, Thái, Miến, Lào đã thỏa thuận sẽ phá các cù lao đảo, vét lòng sông và mở rộng gềnh thác cho tàu bè trọng tải 500 tấn có thể đi từ hải cảng Simao xuống tận Chiang Khong/Chang Sean, Thái Lan. Công tác 331 km này do mỗi nước tự thực hiện phần sông trên lãnh thổ mình. Theo tin mới nhất từ IRN thì Thái Lan đã cho đình hoãn lại phần của họ. Trung Quốc sắp khai dựng thêm đập Hiếu Loan (Xiaowan) 4200 MW, cao gần 300 m, bằng các toà nhà chọc trời 100 tầng. Họ còn các dự án lớn khác nữa như Nuozhadu (5500MW), Mengsong và Gongguoqiao.

Như thế họ sẽ tận dụng hết các tiềm năng Lạn Thương giang trên Vân Nam để phục vụ việc khai thác quặng mỏ nói trên. Người bình thường không thể nào hiểu nổi tham vọng của những lãnh chúa tại những quốc gia thiếu dân chủ. Họ say mê men quyền lực thực hiện cho bằng được những dấu ấn để lại thế gian này. Họ phải có các công trình đội đá vá trời như các con đập lớn sừng sững giữa trời trải suốt dòng sông lớn như Dương Tử hay Mekong mới thực thỏa chí bình sinh. Tiếng nói người dân và cả khoa học hoàn toàn bị đè bẹp trước những tham vọng ấy. Lý Bằng là kỹ sư thủy lợi và là người chủ xướng và cổ võ cho dự án Tam Giáp đã giao phó Tam Giáp cho vợ mình cũng là kỹ sư thủy lợi đứng ra quản lý.

Chất vấn ESCAP trên diễn đàn Phát Triển Liên Hiệp Quốc (UNDP)

Ký giả Dominic Whitling viết trên Reuters ngày 11 tháng 7, 2000, cho rằng “Đập Trung Quốc có thể giúp Đông Nam Á chống lụt gây ra vì hiện tượng hâm nóng toàn cầu”. Reuters đã thuật lại lời David Jezeph, một viên chức cao cấp của ESCAP, Liên Hiệp Quốc gồm các điểm:

• Trung Quốc đã có thể chế ngự được lượng nước chảy xuống châu thổ sông Mekong .. nhờ họ đã làm xong ba đập và sắp làm thêm tám đập nữa”.


• Đập Hiếu Loan chứa 10.000 triệu thước khối nước có thể làm giảm lũ lụt hàng năm ở châu thổ.


• Người Trung Hoa rất phấn khởi và còn đề nghị cho các nước hạ nguồn đóng góp vào việc xây dựng con đập


• Tiềm năng US$1 tỉ thu hoạch ngư nghiệp hàng năm ở hạ nguồn không bị ảnh hưởng vì đập nằm quá xa trên thượng nguồn

Tiến Sĩ Vũ Thanh Ca từ Tokyo đã phản kháng trên diễn đàn ENVIRO-VLC của UNDP, ông cho rằng thủy điện thượng nguồn gây nguy khốn cho hạ nguồn và đưa ra nghiên cứu của GS Wolanski của Australian Institute of Marine Science về nguy hiểm cho duyên hải Việt Nam và trích bài viết của Kỹ Sư Nguyễn Minh Quang trên diễn đàn này.

Cùng lúc, Mekong Forum từ California nhận thấy nguy hiểm của nguồn thông tin tuyên truyền bất lợi cho Việt Nam của Reuters nên đã trực tiếp phản đối với David Jezeph, cho những lời tuyên bố của ông ta trên Reuters là tắc trách và coi thường các nguy cơ sẽ gây ra cho dân cư lưu vực. Mekong Forum đã thách đố David Jezeph và cả ESCAP đứng ra bảo đảm là các đập Vân Nam sẽ không gây tai hại cho dân cư hạ nguồn Mekong như ông đã phát biểu trên Reuters.

Trước phản ứng đồng loạt này ngay trên diễn đàn UNDP khiến Jezeph đã viết thư phủ nhận những điều đăng trên Reuters và lên tiếng phản đối ký giả Whitling đã không tường thuật chính xác cuộc phỏng vấn và cho biết máy thu băng của Whitling đã bị... hỏng không kiểm chứng được. Ngay ngày hôm sau, Scott McDonald, Bureau Chief của Reuters đã cho đăng một bài khác với chủ đề là việc cắt giảm ô nhiễm khói carbon và không đề cập gì đến các đập Vân Nam và lợi ích nào của chúng nữa.

Sức ép Trung Quốc trên châu Á: Phát triển kinh tế toàn cầu

Sức ép của đồng Đô La Mỹ trên nền kinh tế toàn cầu đẩy các nước nghèo dân đông và có tài nguyên cạnh tranh lẫn nhau cung cấp nhân công và sản xuất rẻ và khai thác tài nguyên phục vụ cho những nước Tây Phương giàu, tài nguyên khan hiếm, luật lệ gắt gao và nhân công đắt đỏ. Trung Quốc đang ở vào cảnh này, vì đông dân (21% dân số thế giới [12] ) Trung Quốc vắt cạn thiên nhiên của mình và chèn ép các nền kinh tế nhỏ quanh mình. Ký giả Jane Perlez đã trình bày trên New York Times ngày 28 tháng 6, 2002, là: “Trung Quốc đã vượt qua Hoa Kỳ trở thành quốc gia có ảnh hưởng kinh tế nhất Á châu. Thủ Tướng Mã Lai Mahathir Mohamad đã tuyên bố: “Chúng tôi muốn sống với thực thế là có Trung Quốc hiện diện và sẽ thành một Trung Quốc rất giàu, rất lớn mạnh về kinh tế.” Đại diện Hoa Kỳ Robert Zoellick đã khuyên các nước ASEAN nên đoàn kết lại thành một khối mới mong cân bằng nổi áp lực của Trung Quốc.” Trên thực tế, Mã Lai và Singapore đều đã nhận ra Trung Quốc là một thực thể quyền lực kinh tế ảnh hưởng sâu sa vào nền kinh tế của họ.

Trong khi khắp châu Á trải qua suy thoái kinh tế vào năm 1997 thì Trung Quốc đã duy trì được mực độ phát triển và trên đường khuynh loát châu Á. Tuy tổng sản lượng quốc gia, GDP của Trung Quốc kể cả Hongkong vẫn còn ở mức rất thấp US$1.200 tỉ (3.67 % tổng số của thế giới [13]) [Bảng 1] và một số các chuyên gia kinh tế chưa xem Trung Quốc là một thế lực kinh tế đáng kể, nhưng dựa vào vận tốc tăng trưởng và mức độ xuất cảng thì ngược lại Trung Quốc rất đáng lo ngại vì dần dần Trung Quốc sẽ không có đối trọng. Cố vấn kinh tế Henri C. Liu đã tường trình trên Asia Times ngày 23, tháng 7, 2002 về xuất cảng từ các nước như sau: Mỹ US$781 tỉ, Đức US$551 tỉ. Trung Quốc US$463 tỉ Trung Quốc đã vượt qua Anh, Pháp (và Nhật). Nhưng số liệu đáng ngại và ý nghĩa hơn là mức tăng trưởng xuất cảng của Hoa Kỳ chỉ có 11% , Đức 1% ; Trung Quốc lại đến 36% và cộng với Hong Kong là 19% trong khi Nhật lại đang sút giảm 10%. Trung Quốc sẽ nhanh chóng đuổi kịp Hoa Kỳ sẽ vượt lên hàng đầu trong vài năm tới, vị trí bá chủ thế giới của Hoa Kỳ đã bị Trung Quốc thách thức từ châu Á.

Một khi Trung Quốc khuynh đảo được kinh tế châu Á, họ sẽ đi đến việc ép buộc các nước trong vùng sử dụng nhân dân tệ thay vì đô la Mỹ. Từ đó chính Trung Quốc sẽ không cần nhiều dự trữ ngoại tệ và có thể ung dung độc lập tài trợ các phát triển kinh tế của mình. Ngày nay, Trung Quốc đã nhập vào WTO, Trung Quốc sẽ tiến nhanh hơn, NAFTA và EU cần cảnh giác để giữ thăng bằng mậu dịch.
Trung Quốc đang trên đà thực hiện một chiến lược phát triển kinh tế toàn cầu với các công trình vĩ đại chưa từng có trong lịch sử dân tộc họ. Trung Quốc trong cuộc cạnh tranh này sẽ đưa tổng sản lượng quốc gia của nền kinh tế Trung Quốc theo kịp các nước Âu Mỹ. Nhóm lãnh đạo Bắc Kinh đang âm thầm nhưng ráo riết gây ảnh hưởng kinh tế, chính trị và văn hoá khắp thế giới. Riêng vùng Mekong, sự thẩm thấu ảnh hưởng của Trung Quốc vào các nước hạ nguồn như Lào, Cam Bốt, Thái Lan đã rõ nét đến mức đáng quan ngại nếu không nói đã là một thách đố chiến lược cho những ảnh hưởng khác trong vùng này và cả thế giới. Trung Quốc thành công buộc Việt Nam giải quyết các tranh chấp về biên giới trong tư thế thượng phong của một kẻ mạnh từ thượng nguồn. Kế hoạch phát triển Trung Quốc sẽ gây e ngại cho Việt Nam. Mekong là một phần cốt yếu trong kế hoạch phát triển toàn bộ Trung Quốc. Sự nhân nhượng cần thiết cho sự sinh tồn của dân cư hạ nguồn trở thành vô nghĩa trước kế hoạch vĩ đại của họ.

Mối tương quan liên kết hé mở: Ống Dầu Xuyên Đông Nam Á

Tranh chấp sông Mekong nằm trong khuôn khổ một cuộc tranh chấp toàn khu vực, nên muốn giải quyết tranh chấp này để ổn định lâu dài cần phải dựa vào một căn bản liên đới toàn diện và vào phúc lợi công bằng toàn vùng. Mối tranh chấp trên biển Đông và quyền lợi trên thềm lục địa cũng thế, sẽ phải nằm trên cùng một bài toán chiến lược của mỗi quốc gia. Gần đây, dự án ống dầu xuyên Đông Nam Á [Trans-Asean Gas Pipeline] đã phôi thai và hé mở hứa hẹn là một dự án chung mang lợi về cho cả khối ASEAN có thể giúp ASEAN xóa đi tranh chấp. Dự án ống dầu 4200 km này tốn khoảng US$7 tỉ sẽ nối kết lại các giếng dầu của Phillipines, Indonesia, Malaysia, Thailand và Việt Nam [14].

Dự án “Trans-Asean Gas Pipeline” đã thiếu vắng một thành viên vô cùng lợi hại không nên thiếu đó là Trung Quốc. TT Indonesia, bà Megawati đã khôn ngoan đi thăm Trung Quốc hai lần liền trong năm qua vì nhìn thấy được nhu cầu năng lượng của Trung Quốc sẽ phải tăng gấp đôi trong thập niên tới [Bảng 2]. Nếu ASEAN nới rộng dự án ống dầu này qua Dung Quất và lên tận Vân Nam, nó sẽ trở thành một dự án có khả năng gắn bó quyền lợi ASEAN vào với Trung Quốc. Lúc đó Trung Quốc sẽ thấy việc khai thác Mekong thủy điện không phải là con đường độc nhất để phát triển Hoa Nam. Việc Trung Quốc dùng võ lực để áp đảo các nước khác trên biển Đông chưa chắc đã giữ yên mà khai thác được họ sẽ có lý do hợp tác với khối ASEAN và Việt Nam trong một tương quan lưu vực và khu vực có lợi hơn cho Trung Quốc so với toàn cầu. Những việc lớn cần đến những viễn kiến lớn và khả năng kịp thời nắm lấy cơ hội: Trans-Asean cần nhìn xa hơn nữa và nên biến thành Trans-Asia Gas
Pipeline.

Tài Liệu Tham Khảo:

1. http://www.vastvn.org/qglutxn.html


2. http://chinaguides.shanghai-window.com/destination/yunnan/dali/erhai.asp


3. http://www.irn.org/programs/mekong/index.asp?id=/programs/mekong/ps.ch1.html


4. http://www.irn.org/programs/seasia/


5. http://www.irn.org/programs/mekong/break.000801.html


6. http://www.dams.org/report/


7. http://www.mekonginfo.org/


8. http://www.atimes.com/atimes/others/Mekong.html


9. http://www.hyperhistory.com/online_n2/maptext_n2/grandcanal.html


10. Insight Guides: China tr.64,195,252


11. http://www.american.edu/ted/ARAL.HTM


12. http://www.eia.doe.gov/emeu/iea/tableb1.html


13. http://www.eia.doe.gov/emeu/iea/tableb2.html


14. Asia Pulse July 17, 2002


15. http://www.eia.doe.gov/emeu/iea/table62.html 

Bảng 1: Tổng Sản Lượng Quốc Gia 1995 Tỉ US$ [Tính Theo Hối Suất 1991] [13]

Region/Country	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
World total	25874	27097	27568	28398	29195	30155	31116	31631	32403	32893
USA%	25.31%	24.91%	25.13%	25.38%	25.35%	25.35%	25.72%	26.39%	26.81%	27.51%
Germany%	9.02%	8.81%	8.56%	8.51%	8.42%	8.21%	8.08%	8.12%	8.02%	8.15%
France	5.77%	5.58%	5.44%	5.37%	5.32%	5.21%	5.14%	5.24%	5.27%	5.36%
UK%	3.96%	3.79%	3.81%	3.86%	3.86%	3.83%	3.84%	3.88%	3.88%	3.94%
Japan%	19.76%	19.06%	18.80%	18.36%	18.13%	18.24%	17.82%	17.02%	16.40%	16.24%
Taiwan%	0.76%	0.78%	0.81%	0.84%	0.87%	0.89%	0.92%	0.95%	0.97%	1.02%
Russia%	0.00%	1.63%	1.46%	1.24%	1.16%	1.08%	1.06%	0.99%	1.00%	1.06%
China & Hongkong%	2.11%	2.27%	2.50%	2.70%	2.88%	3.03%	3.18%	3.30%	3.44%	3.67%

Source: US DOE 4/23/2002

Bảng 2: Tổng Số Điện Năng Tiêu Thụ [Tỉ Kwh] [15]

Region/Country	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
World total	10,777	10,860	11,112	11,389	11,804	12,152	12,469	12,752	13,107	13,719
USA%	26.66%	26.57%	26.89%	27.00%	26.79%	26.75%	26.42%	26.85%	26.71%	26.39%
Germany%	4.41%	4.31%	4.19%	4.12%	4.06%	3.99%	3.89%	3.86%	3.76%	3.66%
France	3.23%	3.27%	3.20%	3.15%	3.11%	3.16%	3.04%	3.09%	3.06%	2.98%
UK%	2.73%	2.72%	2.69%	2.64%	2.62%	2.64%	2.56%	2.63%	2.60%	2.51%
Japan%	7.34%	7.35%	7.26%	7.53%	7.47%	7.40%	7.44%	7.27%	7.21%	6.88%
Taiwan%	0.78%	0.83%	0.88%	0.93%	0.89%	0.92%	0.95%	1.00%	0.99%	1.02%
Russia%	0.00%	8.12%	7.49%	6.43%	6.27%	6.01%	5.78%	5.60%	5.58%	5.59%
China & HK%	5.80%	6.41%	6.94%	7.39%	7.73%	7.89%	8.18%	8.22%	8.53%	9.05%

Source: US DOE 4/30/2002

Hình 1 Bản Đồ Sâu Ngập ĐBSCL		Hình 2: Các Dự Án Thủy Điện Mekong
Hình 3: Nhĩ Hải Thượng Lưu Mekong		Hình 4: Trung Quốc Lụt Nam và Hạn Bắc